Evet, ne diyorduk. Bundan tam 60 milyon yıl önceydi. Kayseri Erciyes dağı, Hasandağı ve Göllüdağ’ın püskürttüğü lav ve küllerin oluşturduğu yumuşak tabakaların milyonlarca yıl boyunca yağmur ve rüzgâr tarafından aşındırılmasıyla ortaya çıkan sanki başına şapka giymiş kayalıklara Anadolu insanı “Kapadokya” adını verdi. Türkiye’nin sayılı turizm bölgelerinden biri oldu. Van vilayetinde buna benzer bir coğrafi bölge bulununca buraya “Vanadokya” bazıları da “Kofiraz” dediler. Kofi: Kürt kadınlarının düğünlerde başına taktığı geleneksel süslü başlıktı. Raz ise Kürtçe kayalık manasında olunca Kayanın süslü başlığı diye “Kofiraz” kelimesiyle tanıştık. Anlatacağım konu aslında “Kofi”
Soldaki gümüş kofi takısı Rusya Etnografya müzesinde “Kürt kadınının baş aksesuarı” notuyla sergilenmektedir. Sağdaki fotoğraf Hakkari -1940
Kofi Kürt kadınına özgü bir giysisidir. Ailenin maddi durumuna göre Kofi´nin kalitesi yükselir. Kadının güzelliğini ve masumluğunu en iyi şekilde ifade eder. Üzerine takılan altın takılar ailenin statüsünü belirler. Kofi, Dengbêj klamlarında yer edinmiştir. Dengbejler kofiyi kahve ve altının birleşiminden olduğu anlatan dizelerini hatırlayalım; "Rewşa qîzan qola zêran û kofî ne" (Kızların Kofili hali altın ve kahve gibidir.) Kürtler, yüzyıllar boyunca geleneklerini giyim kuşam kültürleri ve yaşam biçimlerini Atalarından öğrendikleri biçimiyle korumaya özen gösterdiler. Günümüzde yalnız kırsal kesimde ve köylerde varlığını sürdürüyor. Doğumdan ölüme kadar Anadolu’da kadın, hayatı boyunca hem sosyal hem de sosyoekonomik durumunu simgeleyen geleneksel başlık ve süslemeler kullanıyor. Kadınlar estetik cerrahi ile burunlarını veya vücutlarının beğenmedikleri yerlerini operasyonlarla güzelleşmeye çalışıyorlar. Benim bu konuda eleştiri yapmaya hakkım yok. İnsanların kendi özgür iradesine saygıya öncelik tanımak gerekir. Eskiden Anadolu’da güzellik anlayışı Kofilerin zarafet ve biçimsel ayrıntılarında saklıydı. Doğumdan ölüme kadar Anadolu’da kadın, hayatı boyunca geleneksel başlık dikkat ederseniz, kadının yaşamının geçiş dönemleri, sosyal ve ekonomik durumu baş süslemelerindeki işaretlerden anlaşılabiliyordu..
Osmanlı dönemi 1900 yıllara ait görsellere bakılınca Anadolu’nun birçok yöresinde kadının giyim kuşamında, bütünleyici olan baş bağlama ve süslemeleri, ortak özellikler gösteriyor. Farklı etnik kökenden gelen Türkmenler, Kürtler ve sağdaki görselde olan Ermeni Ailelerde yöresel giysiler benzerlik gösteriyor. Anadolu coğrafyasında yüzyıllarca birlikte yaşayan farklı kültürlerden gelen insanlar birbirlerinden etkileniyor.
Başlık ve süslemeler, kadının sosyal ve ekonomik durumunun sözcüsü gibi. Fes, terlik, kofik, dinge, renkli örtüler, altın, gümüş ya da boncuklarla hazırlanan başlıklar, kadının sosyal konumuna göre süslenirken, başlıkların yüksekliğini ise ekonomik güç belirliyor. Türkmenlerde başlıklar genellikle dinge, küllük, tas, tuzak, tepelik, hotoz, arakçın gibi adlar alıyor. Anadolu kadın başlıklarında çeşitli fesler, iğne oyalı ve işli örtüler kullanılıyor. Örtülerin örtüş ve bağlanış şekilleri, o yörenin geleneğini taşıyor.
Kürtlerde kofi evli ve bekâr kadınlarda ayrı yarı Kofi takarlar. Aşiret geleneğinde bir kadının evli olup olmadığı kofi’den kesin belli olur.. Ancak günümüzde şehirleşme ve modernleşme ile kadınlar bilmeden farklı yorumlar yaparak Kofilerdeki çağrışımlar asimile olmuştur kaybolmuştur. Aşiret geleneklerinde kadınlar Kofi´yi nişanlandıktan sonra takarlardı. Ondan öncesinde ya başları açık ya da iğne oyasından yazma örtenler bekârdı. Kofi’nin anlamı söz konusu genç kız artık istenmiş ve ailesi tarafından söz kesilmiştir. Bu durumda arık o kıza görücü gelmeyecek anlamı taşırdı. Kısacası Kofi Kürtlerde genç kızlıktan kadınlığa adım atmanın işaretidir. Evlilik hazırlığına başlayan kadın Kofi takmaya başladığında bir başkasına eş olamayacağı anlamına gelen bir gelenektir. Kürt sosyolojisinin de giyim ve kuşama yansımasıdır. Kofi genelde keçeden yapılır üzerine de şar bağlanır. Kadınlar sevdiği takı ve mücevherin önemli kısmını Kofinin ön kısmına gelecek şekilde bağlarlar. Bisk denilen saçlarının şakak tarafını evirip çevirip kulak hizasında kıtanın altına uygun bir şekilde bağlarlardı. Kıtan ise çene altında göğüs kısmını süsler ve örterdi.
Görseldeki Hakkârili kızlar Kofileri modernize etmişler. Aslında düğünlerde eskiden kızlar taç, evlenenler de kofi takardı. Kadınlar evlendikten sonra da bunu takmak zorundaydı. Şimdi ise güncelde süs amaçlı takıyorlar. Kofiyi damat tarafı yapar. Kızın başına takar ve kızlar baba evinden o şekilde gelin olurdu. Kadın başlıklarının, malzeme, süs ve renklerle, doğayı taklit ettiği söylenebilir. Anadolu’da tüm kadın başlıkları, altın, gümüş veya boncuklarla süsleniyor, Ailenin maddi durumuna göre bazı Kofilerde yirmi dört, bazılarında da daha az veya çok altın takılır. özellikle evli kadınlarda oldukça gösterişli oluyor. Yeni gelin, daha sonra olacak günlerde de düğün, nişan törenlerine, özel davetlere bu baş şekli ile gidiyor. Keten örtü denilen ve rengârenk boncuklarla işli, bazen kenarları saçaklı, beyaz örtü, bazı bölgelerde “keten kulağı” denilen bağ ile daha da gösterişli hâle getiriliyor. Gelinlerde etek ucuna kadar uzanır. Yaşlanan, doğurganlığını yitiren kadınlar, bunu baş düzenlemelerinde kullandıkları aksesuarlarla belli ediyorlar. Gençlikte kullanılan canlı ve birbirine zıt renkli giysiler, yaşlandıkça yerini, koyu ve siyah ve kahverengi gibi mütevazı renklere bırakıyor. Kofi geçmişten günümüze düğünlerin en renkli aksesuarı olmaya devam ediyor. Özellikle Hakkâri bölgesinde yapılan tüm düğünlerde bu bir süslenme yarışına döner. Kadınlar geçmişte olduğu gibi geleneksel kıyafetlerini giyiyor, aksesuarlarına daha alımlı ve özenli oluyor. Kürt kültürünün en büyük geleceğe taşıyıcı ve yaşatıcı unsuru olan kadınlar bu zarafetle bir ayrıcalık taşıyor. Her Bölgenin Ayrı Bir Kofi motifi vardır.
Her aşiretin kadınlarının başındaki Kofi ve giyimi farklıdır. Bu aksesuarlar her bölgenin ayrı bir Kofi motifi vardır ki, bizler rahatlıkla onu inceleyip bölgelere göre kategorize ederiz. Kofi’nin bağlama şekli çok özeldir, herkes kofi bağlayamaz. Kofi bağlamayı gönüllü olarak yapanların yanında bu işi meslek edinip geçim kaynağı olarak yapanlar da var. Hakkâri’de Kofileri yapabilen sınırlı sayıda ustalar var. Kofi yapımı tecrübe isteyen zahmetli bir uğraştır. Kofi’nin Altına keçe koyuluyor. Üstüne ise ağaç dallarına bez sarılarak orta kısmına konuluyor. Etrafına da şal sarılıyor. Üzerine üç sıra altın takılıyor. Yine yanlara da altından mümkünse altın zincirler takılıyor.
Yazıma Kerkük Türkmeni dedemin kadınlara övgü olarak söylediği kelamla bitireyim. “Kadınlar başımızın tacı, Kürt kadınlarının tacı da "Kofi"dir.” Kadınlar! Başınıza kofi'den başka Erkekler! Kafanıza sekiz köşe kasketten başka bir şey takmayın.
Kaynaklar : Rusya Etnografya müzesi arşivi, Yazar Hüsamettin Turan, Fahrettin Demir, Yüksekova Haber gazetesi.