KORUMA ÖNERİLERİ
Son yıllarda Kültür ve Turizm Bakanlığı ve Valilik tarafından surların restorasyon çalışmalarına ağırlık verilmiştir.
Belediye tarafından, önceki yıllarda sur diplerinde yer alan geleneksel dokuyla uyumsuz çay evleri, lokantalar, büfeler vb. yapıların kaldırılması ile surların çevresinin açılması ve bir kısmının çevre düzenlemesinin yapılması koruma adına önemli bir adımdır. Ancak gerekli inceleme ve araştırma çalışmaları tamamlanmadan yapılan projelerde, restorasyon ilkelerine uyulmadan, özgün dokunun korunması yerine yenilenmesine gidildiği görülmektedir.
Özgün işlevini kaybeden Diyarbakır surları, zaman içerisinde bakımsızlık ve yanlış kullanımlar sonucu bozulma sürecine girmiştir. Surların bozulma nedenleri gibi, çözüm ve koruma önerileri de detaylı bir şekilde araştırılmalıdır.
Bu önerileri genelleyerek şu alt başlıklarda toplayabiliriz.
TESPİT VE BELGELEME
Surların koruma çalışmalarına günümüzdeki durumunu belgelemekle başlanılmalıdır. Albert Gabriel’in 1932 yılında yaptığı genel plan ile bazı burçların ve kapıların rölöve ve restitüsyon krokileri ile Adil Tekin’in fotoğraf çalışmaları dışında yakın zamana kadar surların tamamını içeren belgeleme çalışmaları yapılmamıştır.
Son yıllarda yapılan alışmalar ise, 1999 tarihinde ODTÜ araştırma grubunun yaptığı bilimsel analiz ile ÇEKÜL’ün hazırladığı master plandır. En son olarak, 2004 yılında Diyarbakır Valiliği tarafından oluşturulan ekip, surların bugünkü durumunun ve müdahalede öncelikli bölümlerin tespiti için detaylı bir tespit çalışması yapmıştır.
ÇEKÜL’ün hazırladığı ve yakın zamanda yapılan diğer rölöve çalışmaları da değerlendirilerek, surların ve burçların tümü ile kapıların 1/50 ölçeğinde plan, kesit ve cepheleriyle ayrıntılı bir şekilde rölöve çizimleri yapılmalıdır.
Süsleme, yazıt ve kitabeler daha ayrıntılı olarak 1/5, 1/2, 1/1 ölçeklerinde hazırlanmalı, tüm çizimler fotoğraf vb. görsel çalışmalarla desteklenmelidir.
Tüm rölövelerin, zemin etütleri ve yapıların mevcut durumunu içeren statik sorunlarını göstermesi, müdahale biçiminin belirlenmesi için gereklidir.
Hazırlanan rölöveler üzerinde bozulma analizleri yapılmalı, bozulmaların nedenleri ve çeşitleri belirlenmelidir. Surların uzun süreçte korunması için önemli bir adım olacak bu analiz çalışması ile çözüm yollarını belirlemek daha kolaylaşacaktır. Müdahale aşamasında esas alınması için surların özgün malzeme, doku ve tekniği de analiz edilerek dosyalanmalıdır.
RESTİTÜSYON VE RESTORASYON PROJELERİNİN HAZIRLANMASI
Rölövelerin elde edilmesinden sonra mevcut kaynaklardan faydalanılarak surların özgün durumunun tespiti için restitüsyon projeleri hazırlanmalıdır. Bu çalışmaların yardımıyla surların ve burçların hangi süreç ve öncelikler içinde, nasıl korunacağı ve kullanılacağını belirleyen bir ana model ve ona bağlı aşamalı, restorasyon uygulamalarını da içeren koruma ve kullanım projelerinin hazırlanması gerekmektedir.
Yapının kendisi ve yakın çevresini kapsayacak biçimde hazırlanması gerekli olan bu proje, hem yerel ölçekte, hem de ulusal ölçekte surların korunması bakımından, sorumlu tüm kuruluşların örgütlenme ve finansman açısından programlanabilmeleri, eşgüdüm içinde çalışabilmeleri ve gerekli müdahaleleri doğru yerde ve zamanda yapabilmeleri açısından gereklidir.
Bu şekilde hazırlanan bir proje yapının korunması için sağlanabilecek kaynağın en verimli bir biçimde kullanılabilmesini sağlayacaktır.
AĞIR TONAJLI ARAÇLAR OLUMSUZ ETKİ YAPIYOR
Sur içindeki yoğun trafik, kapılardan ve surlara yakın yerlerden ağır taşıtların geçişiyle oluşan vibrasyonlar ve sur diplerindeki otoparklar, surlar üzerinde olumsuz etki yarattığından, bu sorunu gidermek için sur içi trafiği yeniden düzenlenmeli, kapılardan ve surlara yakın yerlerden ağır taşıtların geçişi ile garaj ve otopark düzenlemeleri engellenmelidir.
Belediye tarafından yakın zamanda, surların çevresi aykırı yapılardan temizlenerek surlar ortaya çıkarılmış, aydınlatma çalışmaları yapılmıştır.
Burçların ve sur duvarlarının, bilinçsiz kullanıcıların eline geçmesini engellemek için planlı bir şekilde çevresinin düzenlenmesi ve sürekli bakımının yapılması gerekmektedir. Surların yakın çevresinde çok katlı binaların yapılması engellenmeli ve çevre düzenleme çalışmalarının, yapıları gölgelemeyecek şekilde olmasına dikkat edilmelidir. Bunun için sade, ince ve sık olmayan yürüme yolları ile geri kalan toprak kısmı, uzman kişiler tarafından surlara zarar vermeyecek şekilde yeşillendirilmesi yeterli olacaktır. (Belediyenin yakın zamanda yaptığı çevre düzenlemesinde yürüme yolları gereksiz bir şekilde geniş tutulmuştur.)
MÜDAHALE VE YENİ İŞLEV
Surlara yapılması gereken müdahaleler konusunda Diyarbakır Valiliği tarafından hazırlatılan “Surlarda Acil Olarak Onarılması Gereken Bölümlerin Tespiti”ni içeren çalışma dikkate alınarak müdahaleler acil, aşamalı ve sürekli olarak ele alınmıştır.
Tehlike arz eden ve bir kısmı yıkık ya da yıkılmak üzere olan sur ve burçlara, daha önce hazırlanmış, Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kurulu tarafından onaylanmış rölöve çizimleri ile hazırlanacak restitüsyon (yeniden tasarlama) ve restorasyon projeleri doğrultusunda acilen müdahale edilmelidir.
Surların tamamında, onaylı projeler doğrultusunda, uzman bir ekip tarafından aşamalı olarak restorasyon çalışmaları yapılmalıdır. Restorasyon çalışmaları tamamlanan bölümlerde zamanla oluşabilecek bozulmaları önleyebilmek için sürekli bakım gerekmektedir. Özellikle sur duvarlarının üstünde ve burçların teras katlarında, yağmur, kar vb. nedenlerle oluşacak bozulmaları önlemek için yalıtım yapılmalı ve düzenli kontrolleri sağlanmalıdır.
KAYNAKLAR
1. Sözen, M. 1971, Diyarbakır’da Türk Mimarisi, Diyarbakır’ı Tanıtma ve Turizm Derneği Yayını, No:21.
2. Gabriel, A. 1993, Diyarbakır Surları, Çeviren: Kaya Özsezgin, Diyarbakır Tanıtma, Kültür ve Yardımlaşma Vakfı Yayını: 4, Ankara; s: 6, 7, 26.
3. Tekin, A. 1997, Diyarbakır, Anadolu’nun Taşlara Yazıldığı Kent, DÜ Basımevi, Diyarbakır; s.33.
4. Şahin, N., Gökçe, F. vd. 1999, ODTÜ Araştırma Grubu’nun Diyarbakır Surları ile ilgili Hazırladığı Rapor, Diyarbakır.
5. Beysanoğlu, Ş. 2001, Anıtları ve Kitabeleri ile Diyarbakır Tarihi, Cilt:III, Neyir Matbaası, Ankara; s:1035-1037, 1114.
6. Halifeoğlu, M., Dalkılıç, N., Soyukaya, N., vd. 2004, Diyarbakır Surlarının İncelenmesi ve Müdahalesinde Öncelikli Bölümlerin Tespiti, Diyarbakır Valiliği Raporu, Diyarbakır.