Nazmi Kahraman
Türkiye'de seçmen iradesinin ilk kez sandığa yansıdığı belediye başkanlığı seçimlerinin ne zaman yapıldığını biliyor musunuz?
Türkiye 31 Mart 2024 tarihinde yerel seçimlere gidiyor. Beş yılda bir yapılan belediye başkanlığı seçimleri Türkiye'de ilk kez 1930'da yapıldı. Ancak 1930'da yapılan seçimler, iki dereceli olarak yapılıyordu. Yani halkın seçtiği temsilciler, belediye başkanını belirliyordu.
Halkın direkt adayı seçtiği ve tek dereceli olarak tanımlanan yerel seçim ise 17 Kasım 1963 tarihinde yapıldı. Bu seçim, 1961 Anayasası'nın kabulünden sonra yapılan ilk tek dereceli yerel seçimdir.
İKİ DERECELİ DÖNEMDE 3 SEÇİM YAPILDI
Türkiye Cumhuriyeti, kurulduğu 1923 yılından 1946 yılına kadar Cumhuriyet Halk Partisi'nin iktidarda olduğu tek parti rejimiyle yönetildi. 1930-1942 yılları arasında 4 yılda bir toplam 3 seçim yapıldı. İki dereceli olarak yapılan bu seçimler, Türkiye Cumhuriyeti'nde ilk çok partili yerel seçimi olarak kayda geçti.
İLK SEÇİMLER 1963'TE YAPILDI
Türkiye 2. Dünya Savaşı sonrasında çok partili siyasal hayata geçti. Türkiye'de 1946 ve 1950 ve 1955 yıllarında yapılan yerel seçimlerden sonra 1960 yılında askeri darbe yapıldı. Darbeyle ara verilen seçimlerin mevzuatı 1961 Anayasası'nın kabulüyle birlikte değiştirildi. Değişiklikle 17 Kasım 1963 tarihinde ilk yerel seçim yapıldı. 1961 anayasanının kabulünden sonra yapılan ilk yerel seçimdir. Aynı zamanda, belediye başkanlığı seçimleri ilk kez tek dereceli olarak yapılmıştır. Yani, belediye başkanları doğrudan halk tarafından seçilmiştir. Bu yerel seçimlerden önce belediye başkanı, seçilen meclis üyelerinin kendi aralarından birini belirlemesi yoluyla seçilmekteydi.
Daha sonra 1968, 1973 ve 1977 yıllarında yapılan seçimler de, bu kez 1980 askeri darbesiyle sekteye uğradı.
Demokrasinin kesintiye uğramasıyla ara verilen seçimler, 1984, 1989, 1994, 1999, 2004, 2009, 2014 ve 2019 yıllarında yeniden düzenli olarak yapılmaya devam etti.
TEK DERECELİ VE İKİ DERECELİ SİSTEM NE DEMEK
İki dereceli seçimde, seçmenler önce ikinci seçmen adı verilen bir grup seçmeni seçerler. Temsilciler daha sonra bu ikinci seçmenler tarafından seçilir.
Günümüzde halen uygulanan tek dereceli seçim ise seçmenlerin temsilcilerini doğrudan doğruya belirlemesine olanak sağlayan bir seçim sistemidir.
Belediyeler Yasası'nın 4 Nisan 1930 tarihinde yürürlüğe girmesinin ardından seçimler yapılmış ve seçime Cumhuriyet Halk Fırkası (CHF) ile yeni kurulan Serbest Cumhuriyet Fırkası (SCF) katılmıştı.