Birçok medeniyetin izlerini taşıyan Diyarbakır surları, kentin en önemli simgesidir.
Çeşitli uygarlıkların izlerini, tarihi ve kültürel mirasını günümüze kadar taşıyan surlar, birçok olumsuz nedenden dolayı hızlı bir bozulma sürecine girmiştir.
Diyarbakır Surlarının bozulma nedenlerini uzman görüşü ile birlikte önceki yazımda dile getirmiştim.
Yeni yılın yani 2025 yılı başlarında Diyarbakır Milletvekili Sezgin Tanrıkulu, yıllardan beri devam eden surlardaki restorasyon çalışmalarının durduğunu, bunun en büyük nedenlerinden birinin hangi harcın kullanılacağına karar verilemediğinden kaynaklı olduğunu belirtmesi üzerine, geçmişte surlarda kullanılan malzemeleri yazma gereğini duydum.
DİYARBAKIR SURLARINDA KULLANILAN MALZEMELER
Surların ana yapım malzemesi yöreye özgü bir malzeme olan bazalt taşıdır. Surlarda, burçların iç ve dış duvarlarında, döşemede, kemerlerde, basamak ve dendanlarda bazalt kullanılmıştır. Dış cephe yüzeyleri kesme taş biçiminde örülürken, iç yüzeyler daha çok moloz taş ile yapılanmıştır.
Bazı burçların dış duvarlarında kılıcına (dış yüzeye dik olarak) yerleştirilmiş silindirik taşlar da bulunmaktadır. Burçlardaki kapalı ve yarı kapalı alanların üst örtülerini oluşturan kubbe ile tonozlar ise tuğla örgülüdür.
NEHİR KUMU VE KİREÇ KULLANILMIŞ
Bazı burçların dış duvarlarında uzunluğu sur duvarının 2/3’üne ulaşan silindir biçimli taşlar kılıcına (dış yüzeye dik olarak) yerleştirilmiştir. Bu tür bağlayıcı taş elemanların, zeminin kayalık olmadığı ve zemin suyunun yüksek olduğu bölümlerde kullanıldığı tespit edilmiştir. Burçlardaki kapalı ve yarı kapalı alanların üst örtülerini oluşturan kubbe ile tonozlar ise tuğla örtülüdür. Boyutları ve örgü tekniği dönemin özelliklerine göre değişen tuğla örtüler genelde sıvasız bırakılmıştır.
Surların yapımında kullanılan harçlar ise genellikle nehir kumu ve kireçten oluşmaktadır. Kum ve kireç oranı ile kullanılan kum parçacık boyutu, surlara müdahalelerin dönemine ve surların konumuna göre değişmektedir. Ancak surda kullanılan harcın yumurta akı veya yörede yetişen ve harca katıldığında harca sağlamlık verdiği ve uzun ömürlü olduğu da rivayet edilmektedir…
Surlarda kullanılan harçlar temel olarak kum agrega ve kireçten oluşmakla birlikte, müdahalelerin dönem ya da konum özelliklerinden bağımsız olarak, kum ve kireç oranı ile kullanılan kumun parçacık boyutunun değiştiği gözlenmektedir. Bu durum dönemsel teknolojik özelliklerin yanı sıra malzemelerin elde edilebilme olanaklarının da müdahalelerde belirleyici olduğunun göstergesidir.
Bu açıdan bakıldığında, geç dönemde yapılan çimento katkılı harç karışımları dışındaki tüm karışımlar kendi dönemi içinde özgün kabul edilmelidirler. Surlarda kullanılan harçlardaki değişiklikler saptanarak surlar için bir harç haritasının oluşturulması, surların bütün olarak belgelenmesi ve dönem özelliklerinin tanımlanması açısından yararlı olacaktır.
KAYNAKLAR
1. Sözen, M. 1971, Diyarbakır’da Türk Mimarisi, Diyarbakır’ı Tanıtma ve Turizm Derneği Yayını, No:21.
2. Gabriel, A. 1993, Diyarbakır Surları, Çeviren: Kaya Özsezgin, Diyarbakır Tanıtma, Kültür ve Yardımlaşma Vakfı Yayını: 4, Ankara; s: 6, 7, 26.
3. Tekin, A. 1997, Diyarbakır, Anadolu’nun Taşlara Yazıldığı Kent, DÜ Basımevi, Diyarbakır; s.33.
4. Şahin, N., Gökçe, F. vd. 1999, ODTÜ Araştırma Grubu’nun Diyarbakır Surları ile ilgili Hazırladığı Rapor, Diyarbakır.
5. Beysanoğlu, Ş. 2001, Anıtları ve Kitabeleri ile Diyarbakır Tarihi, Cilt:III, Neyir Matbaası, Ankara; s:1035-1037, 1114.
6. Halifeoğlu, M., Dalkılıç, N., Soyukaya, N., vd. 2004, Diyarbakır Surlarının İncelenmesi ve Müdahalesinde Öncelikli Bölümlerin Tespiti, Diyarbakır Valiliği Raporu, Diyarbakır
