İslamiyet'ten önce, resmî dini Zerdüştlük olan Sasani İmparatorluğu'nun Kürtler çoğunluktaydı. II. Şapur döneminde ezilen Hıristiyanlar, ancak 5. yüzyılda tekrar örgütlendiler ve Kürtleri Hıristiyanlaştırmak için piskoposlar gönderdiler. Kürtler, dini bakımdan heterojen bir halk olup aralarında birçok farklı dine mensup gruplar vardır. Kürtlerin kitlesel olarak İslamiyet'le tanışmaları Halife Ömer döneminde olmuştur. İslam ordusu hicretin 18. yılında sefer düzenlediğinde çok az bir nufus haricinde Kürtlerin büyük bir kısmı İslamiyeti kabul edip Müslüman olmuşlardır. Yapılan araştırmalara Kürtlerin çoğunluğu Sünni Müslüman’dır.
İslamiyet sonrası Kürtlerin Kurmanci lehçesiyle yazan, ilk şair Şeyh Eliyê Herîrî 1009 yılında Hakkâri’nin İran’la komşu olan sınır köyü Hariri köyünde Dünyaya gözlerini açtı. Edebiyat tarihi kitapları Klasik Kürt edebiyatının ilk şairi ve İslam bilgini olduğunu yazar.
Le hesreta wardên di sor
Çavê di reş bisk têne dor,
Enîya bi nûr tarî dikin. .
E’nîya bi nûr zilf têne ser,
Rengîn dibin şems û qemer,
Reşmar ji perdanê neder,
Li 'er’era yarî dikin. .
Yazılı kaynaklarda birçok tercüme var. Kürtçe yazım bilgisi olanlardan öğrendiğim kadarıyla Yazar Selim Temo’nun şiir çevirisi daha gerçekçidir.
Gül hasretinde olanı
Gözü perçemle dolanı
Bedbaht eder alnı nurlu olanı. .
Zülüf dökülür nurlu alına
Renk verir güneşe aya
Perdeden görünmez yazma
Rakiple yarenlik eder. .
Hayatı hakkında pek az şey bilinen ve Eli, Eliyo, Şeyh Elî gibi mahlaslar da kullanan Eli Heriri Şiirlerinin hepsini Kürtçe’nin Kurmancî şivesiyle yazmıştır. Onun hakkında birçok belge Rus Yazar Aleksander Jaba tarafından bugüne kadar gelmiş. Jaba’nın dışındaki kaynaklar sözlüdür. 11 yüzyılda Hariri’den itibaren Kürt edebiyatında, divan edebiyatı dönemi başlar. Ali Hariri, küçük yaşta ilim öğrenmek için Şam'a gitti, ardından Bağdat ve Musul gibi yerlerde eğitimini devam etmiştir. Babası vefat edince amcasının himayesinde yetişti. Geçimini temin etmek için, amcası ile birlikte baharat ticareti yaptığı söylenir.
İlk kez Yazar Albert Socin 1887 yılında yayınladığı bir derlemede Elî Herîrî’nin bir şiirine yer vermiştir. Daha sonra M. B. Rudenko, 1972 yılında yayımlanan bir makalesinde Ali Hariri el yazması şiir kitabını Yazar Mihail Saltıkov-Şedrin kütüphanesinde bulur. Kürtçe elyazmaları arasında bulduğu birkaç şiirine makalelerinde yer ayırmıştır. Sadık Bahaddin Ahmedi de 1980 yılında Bağdat’ta yayınladığı Hozan êt Kurdî adlı yapıtında Elî Herîrî’nin birkaç şiiri vardır. Kürt medrese edebiyatını kullandığı hece ve kafiye düzeniyle etkileyen Herîrî’nin şiirlerinde, tasavvufî aşkla birlikte dünyevî aşkın da işlendiği gözleniyor. Babası Şeyh olmakla beraber aynı zamanda medrese hocasıydı. Özellikle Eli Heriri’nin oğlu Şeyh Ahmed ise babasını geçememiş de olsa hala anılır. Eli Heriri’nin şiirleri kolay anlaşılıyor. Şiirleri zarif ve ahenklidir.
Birçok kürt din alimi şiirlerini ezberden bildiği söylenir. Feqiyê Teyran ve Eli Heriri’nin arasındaki diyalog hala Diyarbakır köylerinde dilden dile anlatılır, onlardan bahsedilir. Ölümü hakkında farklı bilgiler mevcuttur. Tahmini Hicri 970 (M:1078) vefat etmiştir. Yazar Albert Sosın, yaptığı derlemesinde Eli Heriri’nin bir şiirini de almaktadır. İsveçce ve elle yazılı bir şiiri henüz bulamadım..
Araştırmalar daha kimleri çıkarır bilinmez ama şimdiki verilere göre, Kürt şairlerinin ilki Hamedanlı Baba Tahir’dir. Sonra şair Elî Herîrî’ gelir diyan edebiyatçılarda vardır. Daha önceki Baba Tahir Hemedani Kürtçenin Lori lehçesi ile yazmıştır. (Daha önceki yazılarımda “Kürt geceledim , Arap uyandım” Tahir Hemedani okuyabilirsiniz.) Kürt edebiyatının öncülerindendir. Kurmanci lehçesini ilk kullanan da Şeyh Eli Heriri’dir. İsmini ilk olarak yazılı kaynaklarda Şêx Ehmedê Xani’nîn Mem U Zin’in eserinde görürüz. Diyarbakır köylerinde Eli Heriri’nin adıyla bilinen divan hakkında pek bilgi bulamadım ona ait olduğuna emin değilim. Halk arasında sözleri ve şiirleri sözlü olarak dolaşır.
Ben çocukken henüz gece lambalarının kullanıldığı, elektriğin gelmediği, akrabalarımızın da bulunduğu Bismil’in Tırbaspi köyüne nenem Ebe Kamile hanımla doğuma gittiğinde eşlik ederdim. Yaşlı köylülerin şiir okumalarını ben anlamasam da merakla izlerdim. Özelikle okuma yazması olmayan Xale Tahar’ın Kürtçe şiiri ezbere söylerken gaz lambasının soluk ışığında duygulanıp gözlerinin dolduğu hala aklıma gelir. Uzun kış gecelerinde birisinin güzel herhangi bir şiiri okuyuşundan bahsedilip övüldüğünde “aynı Eli Heriri’nin şiiri kadar güzel” denildiği çocukken hatıralarımdadır. Bu arada tanıdıklarımın çoğunlukta olduğu Bismilin Salad beldesinden aynı güzergahta olan Perişan, Tırbaspi, Devreşi köylerinde yaşayan büyüklerimizin ellerinden, benden küçüklerin gözünden öpiyem.
Kaynakça; Davet Mektebi Dergisi, Kürt Dili ve Edebiyatı Ders Kitabı, Kürtçe Derlemeler, Botan Şivesinde Hikâyeler ve Şarkılar yazar. A. Socin, (kitabın orijinal adı Almanca Kurdische Sammlungen, Erzahlungen und Lieder im Dialekte von Botan) ve Yazar Selim Temo,
