Büyük Selçuklu ve Melikşah (Nur) Burçları 

Büyük Selçuklu Sultanı Melik Şah, Diyarbakır’ın alınmasından (1085) sonra, Diyarbakır dış surunun güneybatı bölümüne bir yıl arayla zafer abidesi olarak, Büyük Selçuklu ve Melikşah (Nur) Burçlarını yaptırmıştır.

Kare kesitli Büyük Selçuklu Burcu Artuklu Dönemi Ulu Beden Burcu’nun kuzeyinde, çokgen kesitli Melikşah (Nur) Burcu ise Artuklu Dönemi Yedi Kardeş Burcu’nun doğu yanında yer almaktadır. 

481/1088-1089 tarihli Büyük Selçuklu Burcu’nun üç satırlık, 482/1089-1090 tarihli Melikşah (Nur) Burcu’nun beş satırlık çiçekli Kufî kitabeleri, burçların Abdülmelik oğlu Ebu Ali el-Hasan’ın Diyarbakır Valiliği sırasında ön cephelerinde çiçekli Kufî kitabelerle bütünleştirilmiş figürlü kabartmaları bulunan her iki burcu da Abdülmelik oğlu Ebu Ali el-Hasan’ın Diyarbakır Valiliği sırasında Büyük Selçuklu Sultanı Alparslan oğlu Melik Şah tarafından Kadı Abdülvahid oğlu Ebu Nasr Muhammed’in inşa yöneticiliğinde Urfalı mimar Selamet oğlu Muhammed’e tarafından 1088-1089 tarihinde yaptırılan Büyük Selçuklu Sultanı Melik Şah’ın Diyarbakır’da Yaptırdığı Zafer Anıtıdır.

Her iki burcun da aynı bani, aynı vali, aynı inşa yöneticisi ve aynı mimarla ilişkili olması, burçların ön cephe kompozisyonlarının benzerliğini açıklamakta ve burçları imge ve simgeleriyle aynı kültürel ortama bağlamaktadır. 

Özellikle Melikşah (Nur) Burcu’nda kullanılan figürlü semboller çok zengindir. Sultan Melik Şah’ın imge ve simgelerle yüklü kültürel ve siyasi bildirimde bulunduğu bu burcun inşa tarihinin at yılına denk gelmesi ya da getirilmesi, gerçek bir zafer anıtı olarak bu burçta, at figürlerinin çok katmanlı bir simgesellikle kullanıldıklarını gösterir. Bu burçta özetle Sultan Melik Şah’ın başlarında bulunduğu Büyük Selçukluların ülke topraklarına kattıkları vatan Diyarbakır’ı tüm güçleriyle savunacakları ve muhtemel bir savaştan galip çıkacakları ilan edilmektedir. 

Burcun yan cephe köşelerine, en alta yerleştirilen kartal tavşan mücadele sahneleri, hem kazanılmış bir zaferi simgelemekte hem de gelecekte olacaklara ibret oluşturmaktadır. Her iki burcun dik eksenleri üzerinde ve kitabelerinin sağ ve sol yanlarında yer alan kartal ve hükümdar tasvirlerinin yanı sıra, simetrik figür çiftlerinden oluşan ve gök-yer sembolizmine bağlı kalınarak oluşturulduğu anlaşılan ana hatları dikkate alındığında bezeme düzeni, Eski Türklerin Gök dini inancı ve Şamanlık gelenekleri içerisinde beliren mitolojik ögelerle izah edilebilmektedir. 

Anadolu’da inşa edilmiş ilk Türk Zafer Abideleri olarak, çok eskilere dayanan Türk kültür ve inanç dünyasını kozmolojik içerikli bir arka plan üzerinden günümüze taşıyan bu burçların tarihi, kültürel ve sanatsal değerleri çok yüksektir.

Kaynakİ ** Prof. Dr. Anadolu Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Sanat Tarihi Bölümü, El-mek: [email protected] 868 Canan PARLA 

SELÇUKLU BURCU
 
Üst kısımları yıkık olan Selçuklu Burcu, plan itibariyle dikdörtgen olarak inşa edilmiştir. Ön yüzünde yer alan süsleme programı, aynı dönemden kalan Nur Burcu ile paralellikler gösterir. Burcun ön yüzünde üç satırlık çiçekli kûfi yazılı kitabe yerleştirilmiştir. Üç satırlık kûfi kitabede harfler Rumi motifleriyle sonlanmaktadır. Burçtaki bütün süslemeler kitabenin çevresinde ve aralarında kullanılmıştır. Üstte kemerin kilit noktasına küçük bir boğa başı yerleştirilmiştir. Boğanın boynuzlarının üstünde bir kartal kabartması bulunmaktadır. Ayakları ile boynuzlara basar şekilde tasvir edilmiştir. 

Olağanüstü kuvveti sembolize eden aslan, antilop, keçi, kuş ve saldırıya hazırlanır konumdaki boğa figürleri burca büyük oranda hareketlilik katmıştır. 

NUR BURCU

Nur (Melikşah ) Burcu, surların güneyinde Yedi Kardeş Burcu’nun doğusundaki burçtur. Selçuklu Döneminin en güzel eserlerinden biri olarak kabul edilmektedir. 1089 yılında Selçuklu Hükümdarı Melikşah’ın buyruğu ile Ebu Nasr Muhammed ve bina ustası Urfalı Selame oğlu Muhammed tarafından inşa edilmiştir. 

Duvarlarında kabartma halinde koşan at, aslan, geyik ve kadın figürleri işlenmiştir. Burada İslam ikonografisinde ender görülen “çıplak kadın” kabartması ayrıca dikkat çekicidir.

Diyarbakır Burçlarındaki en zengin kabartmaların yer aldığı Melikşah (Nur) Burcu, gülen iki aslan, birbiriyle tokuşmaya hazırlanan iki geyik, karşılıklı hareket halindeki binicisiz iki at, avını alıp uçmaya hazır kanatları açık iki kartal ve bağdaş kurmuş, gövdesi açık, göğüsleri görünen, çıplak biçimde bağdaş kurmuş iki kadın kabartması ile oldukça dikkat çekicidir.

Burada görülen kuş tasvirlerinin kuyruk ve kanatları açıktır. Bu, güç, kuvvet gösterisini ifade etmektedir.