Suya dair anlatacak çok hikâyesi olan iyarbakır. Bu açıdan; büyülü, şifa veren, surlu kentin sırlı suyunu anlatmak, bugün birçoğu yok olmuş, akmayan tarihi çeşmelerini anlatarak yeniden hayat bulmalarını sağlamak ve gelecek nesillere aktarabilmektir.
Yapılan tespit çalışmalarında tescilli ya da tescilsiz 34 çeşme tespit edilebilmiştir. 26 tanesinin aktif olmadığını, 4 tanesinin yarı aktif olduğunu, 4’ünün ise aktif olduğunu bu çalışmada tespit edilmiştir..
Diyarbakır çeşmeleri, kendi başlarına bağımsız (meydan çeşmesi) olanlar ile herhangi bir yapının duvarına yapıştırılmış veya bir yapının cephesine yerleştirilmiş çeşmeler olarak iki ayrı gurupta toplanmışlardır. Yapı duvarına yerleştirilmiş olanlar da namazgah ve konut duvarı olarak ikiye ayrılmaktadır.
Hemen hemen her çeşmenin bir de kitabesi vardır. Bu kitabede yaptıran kişi, yapıldığı yıl veya bir dua olabilmektedir. Sur içindeki çeşmelerin birçoğu tahrip olmuş, özğünlügünü yitirmiş durumdadır.
ARBEDAŞ ÇEŞMESİ
Arbedaş Çeşmesine önceki yazımda geniş yer vermiştim. Suyunun akmadığını, Sur duvarına bitişik yapıldığını ve küçük havuzunun çöplük haline getirildiğini yazmiştim.
İÇKALE ASLANLI ÇEŞME
İçKale Aslanlı Çeşme Meydan Çeşmesi sınıfında değerlendirilmektedir. Aktiftir. kitabesi yoktur. Aslanlı Çeşme sur içindeki meydan çeşmelerinden en özellikli olanıdır. Halk arasında Aslanlı Çeşme olarak tanınan bu çeşmenin kitabesi olmadığından ne zaman ve kimin tarafından yaptırıldığı bilinmemektedir. Çeşmenin musluk yerinde bir aslan vardır ve su aslanın ağzından akmaktadır.
Çeşme kesme taştan yapılmıştır. Çeşmenin üst kısmında iki kısa beyaz sütun üzerine bir üçgen alınlık konulmuştur. Bunun da çeşmeye sonradan eklendiği sanılmaktadır. Bir zamanlar iki aslan başından su aktığı söyleniyor, ancak çeşmenin iki aslanlı görüntülerine rastlanılmamıştır.. Yıllarca tek aslan başından suyunu akıtarak etrafı serinlemektedir.
SAHABE SASA ÇEŞMESİ
Tespiti yapılmış bir diğer çeşme ise Sahabe Sasa Çeşmesidir. Yarı aktif konumda olan bu çeşme 1994 yılında onarım geçirmiştir. Kitabesinin üzerindeki tarihin, onarım tarihi olduğu görülmektedir.
Cami Kebir Mahallesi Pirinççiler Sokak Sahabe Sasa Çeşmesidir. Çeşme yarı Aktif durumdadır. Yeni Kitabesi Vardır. Sahabe Sasa Çeşmesi, geniş bir kemerin altında iki küçük niş ve iki metal musluk bulunmaktadır. Muslukların altında ise suyun toplandığı yalak kısmı mevcuttur. Çeşmenin kemer kısmının başladığı iki uç noktada iki konsol süsleme bulunmaktadır. Kesme bazalt taştan yapılan çeşmede derzler çimento harcı ile doldurulmuştur.Sahabe Sasa Çeşmesi (Rölövesi (A.Yılmaz, M.Akgül 2009)
SULTAN SUCA ÇEŞMESİ
Tespiti yapılmış bir başka çeşme de Sultan Suca Çeşmesidir. Çeşme aktif durumdadır. Sultan Şuca Çeşmesi Hz. Ömer Cami, cami duvarı bitişiğindedir. Çeşme aktiftir.kitabesi vardır. Sultan Suca Çesmesi Rölövesi (A.Yılmaz, M.Akgül 2009)
Çeşmenin kitabesine baktığımızda M 605 yılına tarihlenmektedir. Yan yana üç adet kitabesi vardır. Sol taraftaki kitabe kısmen yok olmuştur. Her kitabenin altında birer adet niş bulunmaktadır. Çeşme geniş bir kemerle sınırlandırılmıştır. Yapı malzemesi kesme bazalt taştan yapılmıştır. Su tek musluktan akmaktadır, Bu çeşmenin suyunun sur içindeki su kaynaklarından olan Anzele’den aldığı söylenmektedir.
KURTOĞLU ÇEŞMESİ
Restore edilmesi gereken çeşmelerden biri de Diyarbakır Elazığ karayolu üzerinde bulunan 148 yıllık tarihi Kurtoğlu Çeşmesidir.. Çevresi tel örgülerle kapatılan ve uzun yıllardır suyu akmayan çeşme, Diyarbakır’ın 271. Osmanlı Valisi Kurtismail Paşa tarafından 1875 yılında kardeşi için yaptırdığı belirtilmektedir.
Aynı zamanda Diyarbakır'ın ilk yerleşim yeri olan Sur dışındaki tek tarihi çeşme olan Kurtoğlu Çeşmesi, kesme taştan tek kemerli olarak yapılmıştır.
Özellikle tarihi Sur ilçesindeki çeşmelerin restore edilerek sularının akıtılması durumunda turizme büyük katkı sağlayacağına inanıyorum.
KAYNAKÇA 1. www.veyseleroglu.com.tr 2. İLHAN, M ,Diyarbakır Şehrinin Suları ve Çeşmeleri, Diyarbakır. Müze Şehir YKY kitabı s.247-248 3. ÇELEBİ,Evliya ,Seyahatnamesi , Tam Metin, Üçdal Neşriyat, Cilt 3-4, Diyarbakır 4. BEYSANOĞLU,Ş. Anıtları ve Kitabeleriyle Diyarbakır Tarihi, Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi Yayını, Cilt 1 , s. 132, Cilt 2, s. 487, 564, 566 5. Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi Arşivi 6. YILMAZ A., AKGÜL, M.Yapı Fiziği II Öğrenci Çalışması (Diyarbakır sur içinde iklimlendirme elemanı olarak tarihi çeşmeler)2009 7. Diyarbakır Sur İçi Belediyesi Arşiv
